Gdy była taka potrzeba, usprawiedliwiał pogromy z lat 1918-1920. Gdy zależało mu na pomocy Stanów Zjednoczonych, potępiał agresję wobec Żydów. Gdy żołnierze dokonywali pogromów, nie występował przeciwko nim, ponieważ armia była krucha, a on nie chciał jej osłabiać. Były przecież ważniejsze sprawy. Ciążyła na nim łatka człowieka lewicy i obawiał się, że krytyka antysemityzmu może doprowadzić do pogłębienia tego wizerunku. Jeśli chodzi o stosunek do ludności żydowskiej, to wygrywa pojedynek z Dmowskim, ale gdy weźmiemy w nawias ten historyczny dwupak, okaże się, że ocena legendarnego herosa przysparza sporo kłopotów.

Dr Natalia Aleksiun: Student UW Mosze (Mietek) Prywes, po wojnie jeden z założycieli Wydziału Lekarskiego na uniwersytecie w Beer Szewie, opisuje naradę z rabinami warszawskimi. Miał od nich otrzymać niewypełnione akty zgonu. Później jakoś „organizował” ciała, do których dołączał dokumenty wypełnione tak, żeby wyglądało, że jest to „trup żydowski” – z oczywistych względów były to zwłoki wyłącznie kobiet.

„Dowódcy coraz bardziej krytycznie odnoszą się do ponagleń Cyrankiewicza, ostatecznie odwracają się do niego i przestają mu ufać, co de facto oznacza pozostawienie ruchu oporu samemu sobie. Dowódcy śląskiego okręgu w rozmowach między sobą mówią, że nie chcą tym z Auschwitz pomagać, bo przecież to same lewaki, dąbrowszczaki, a właściwie Żydzi – to po co się narażać? Jaki Polska ma w tym interes?” – opowiada Michał Wójcik, autor książki Zemsta. Zapomniane powstania w obozach zagłady: Treblinka, Sobibór, Auschwitz-Birkenau, która ukazała się w kwietniu nakładem Wydawnictwa Poznańskiego.

Punktem wyjścia do rozważań o zagładzie Romów i Sinti w literaturze polskiej musi być stwierdzenie bardzo skromnej obecności tej tematyki. Nie inaczej jest z ludobójstwem Ormian, masakrą w Srebrenicy, nazistowską eksterminacją osób chorych psychicznie – literatura polska nie wydaje się być specjalnie tymi problemami zainteresowana.

Kamieni pamięci w Polsce przybywa. W 2019 roku pojawiły się w Zamościu, Oświęcimiu i we Wrocławiu. Wiosną 2020 roku – znów we Wrocławiu. A mimo to znajdziemy miasta, w których rodziny zainteresowane upamiętnieniem swoich krewnych słyszą od urzędników wyłącznie o „negatywnych opiniach IPN-u”. Decyzje dotyczące Stolpersteinów zapadają w tych miejscowościach arbitralnie, z pominięciem roli, jaką w dbaniu o żydowską historię mogłyby odegrać lokalne społeczności.

Jan Karski nie dostarczał do Londynu raportów o Zagładzie, a właściwie to przekonywał, żeby o nazistowskim terrorze zbyt dużo nie mówić. Polskie podziemie traktowało Żydów jak obywateli drugiej kategorii, a eksterminację narodu żydowskiego uważało za niezbyt istotną sprawę – na pewno mniej ważną od eksterminacji Polaków.