O judaizmie i islamie [Komentarz do parszy Chajej Sara]
parsza chajej sara – 3 listopada 2018/ 25 cheszwan 5779
Znane sformułowanie ukute przez Ericha Auerbacha mówi, że Tora jest „naszpikowana kontekstami”. W tle jasno opisanych wydarzeń kryją się zagadkowe historie, które czekają na nasze interpretacje. O tej kryjącej się pod powierzchnią parszy Chajej Sara dowiadujemy się tylko z aluzji. W tekście znajdują się trzy wskazówki, które pomogą nam ją odkryć.
Pierwsza pojawia się, kiedy sługa Abrahama wraca z kobietą, która ma zostać żoną Izaaka. Rebeka widzi w oddali przyszłego męża, który „wracał właśnie z wycieczki do studni Lachaj-Roi” (Be-reszit 24:62), aby medytować w polu. Miejsce akcji tej opowieści jest zaskakujące. Do tej pory rodzina patriarchy kojarzyła nam się przede wszystkim albo z Beer Szewą, dokąd Abraham powrócił po związaniu Izaaka, albo z Hebronem, gdzie umarła i została pochowana Sara. Czym jest zatem Lachaj-Roj (lub Beer-Lachaj-Roj) i jakie jest jego znaczenie?
Drugą wskazówką jest ostatni, niezwykły etap w życiu Abrahama. W każdym kolejnym rozdziale czytamy o wzajemnej miłości i wierności jego i Sary. Wspólnie wyruszyli w podróż w nieznane. Wspólnie walczyli z bałwochwalstwem. Sara dwukrotnie uratowała życie męża, udając, że jest jego siostrą. Mieli nadzieję i modlili się o potomstwo – przez długie lata, aż do narodzin Izaaka, znosili ból bezpłodności Sary. Kiedy żona umiera, Abraham opłakuje stratę. Postanawia kupić jaskinię, w której ją pochowa i w której sam kiedyś spocznie. Wydawałoby się, że resztę życia spędzi w samotności, a następnie zostanie złożony obok „Sary żony jego” (25:10) w jaskini w Machpela (25:9).
Niespodziewanie jednak po ślubie Izaaka Abraham postanawia poślubić kobietę o imieniu Ketura, która rodzi mu sześcioro dzieci. Nic więcej nie wiemy o jego nowej żonie, a sama historia i jej znaczenie nie są jasne. Jednak żadne, nawet drobne detale zawarte w Torze nie są przypadkowe. Wygląd Abrahama na przykład nie jest nam w ogóle znany, podobnie jak nieznane jest imię sługi, który został wysłany z misją znalezienia żony dla Izaaka. Według tradycji był to Eliezer, ale tej informacji nie ma w Torze. Co więc oznacza drugie małżeństwo Abrahama i jakie ma znaczenie w kontekście jego historii?
Trzecia wskazówka do rozszyfrowania ukrytej historii zawarta jest w opisie śmierci Abrahama:
I skończył, i umarł Abraham w sędziwości szczęśliwej, stary i syt życia, i przyłączon został do ludu swojego. I pochowali go Icchak i Iszmael, synowie jego, w jaskini w Machpela, na polu Efrona, syna Cochara, co naprzeciw Mamre. Na polu, które nabył był Abraham od synów Cheta, tam pochowany został Abraham i Sara żona jego (25:8-10).
Obecność Iszmaela na pogrzebie jest zaskakująca. W końcu został wygnany na pustynię, gdy Izaak był jeszcze dzieckiem. Do tego momentu jesteśmy przekonani, że przyrodni bracia żyli w całkowitej separacji. Tora umieszcza ich jednak razem na pogrzebie ojca bez słowa wyjaśnienia.
Mędrcy połączyli te trzy zagadkowe wskazówki, tworząc fascynującą historię.
Po pierwsze zauważyli, że Beer-Lachaj-Roj, miejsce, z którego wracał Izaak, kiedy Rebeka ujrzała go po raz pierwszy, wspomniane jest w jeszcze jednym wersie Tory, w księdze Be-reszit 16:14. W tym miejscu ciężarna Hagar, uciekając przed zazdrością Sary, spotkała anioła, który kazał jej zawrócić. To ona nadała miejscu jego nazwę, która oznacza „studnia Żyjącego, który mnie widzi” (16:14). W Bereszit Raba czytamy zatem, że Izaak udał się do Beer-Lachaj-Roj w poszukiwaniu Hagar. Kiedy usłyszał, że ojciec próbuje znaleźć mu żonę, powiedział: „Czy żenić się mam, kiedy ojciec mój żyje samotnie? Pójdę i przyprowadzę mu Hagar” (60:14).
Stąd odpowiedź mędrców na pytanie, kim była Ketura. Jak twierdzą, była nikim innym, jak samą Hagar. Postaci biblijne otrzymują często więcej niż jedno imię. Ojciec Mojżesza, Jetro, miał ich siedem. Hagar nazwana została Keturą, bo „jej uczynki pachniały, jak pachnie kadzidło [hebr. ketoret]” (Be-reszit Raba 51:4). Taka interpretacja pokazuje, że drugie małżeństwo Abrahama jest istotnym elementem całej narracji.
Hagar nie spędziła reszty życia na wygnaniu. Ku zadowoleniu Izaaka i za zgodą Abrahama wróciła, aby zostać żoną swojego dawnego pana. Zmienia to nieco wymiar bolesnej historii wygnania Iszmaela.
Jak wiemy, Abraham nie chciał wcale odsyłać syna. „I przykrą była rzecz to wielce w oczach Abrahama, z powodu syna jego” (21:11) – tak Tora opisuje reakcję ojca na żądanie Sary. Bóg jednak kazał Abrahamowi wysłuchać rad żony. W Pirke de rabi Eliezer (30) czytamy o tym, jak Abraham dwukrotnie próbował odwiedzić syna. Za pierwszym razem nie zastał go w domu, a żona Iszmaela, nie wiedząc kim jest Abraham, odmówiła nieznajomemu chleba i wody. Midrasz mówi, że po tym incydencie Iszmael rozwiódł się i ożenił z kobietą o imieniu Fatima. Kiedy Abraham po raz drugi przyszedł odwiedzić syna, również nie ujawniając, kim jest, znowu go nie zastał, ale tym razem Fatima nakarmiła go i dała mu wody. Dalej czytamy w Midraszu, że „Abraham wstał i modlił się przed Świętym Błogosławionym, i dom Iszmaela wypełnił się całym możliwym dobrem. Kiedy Iszmael wrócił, opowiedziała mu żona o tym, co się stało. I wiedział Iszmael, że ojciec darzył go miłością”. Między ojcem a synem doszło więc do pojednania.
Imię drugiej żony Iszmaela ma ogromne znaczenie. Według Koranu Fatima była córką Mahometa. W Pirke de-rabi Eliezer, dziele pochodzącym z VIII wieku, znajdujemy więc wyraźne, pozytywne nawiązanie do islamu.
Ukryte znaczenie parszy Chajej Sara jest więc niezwykle istotne dla naszych czasów. Zarówno Żydzi, jak i muzułmanie wierzą, że są potomkami Abrahama – Żydzi, że pochodzą od Izaaka, a muzułmanie od Iszmaela. Fakt wspólnego uczestnictwa braci w pogrzebie ojca oznacza, że i oni się pogodzili.
Pod powierzchnią historii opowiedzianej w Chajej Sara mędrcy odkryli wskazówki, które po złożeniu w całość tworzą niezwykłą historię pojednania: z jednej strony Abrahama z Hagar, z drugiej Izaaka z Iszmaelem. To prawda, że doszło między nimi do konfliktu i rozłamu, na tym jednak historia się nie kończy. Przyjaźń i wzajemny szacunek między judaizmem a islamem są możliwe. Abraham kochał obu swoich synów, którzy wspólnie go pochowali. W historii dawnych dziejów kryje się nadzieja na przyszłość.
Tłumaczenie: Jolanta Różyło © CHIDUSZ 2018
