Judith Plaskow: Tora przez queerowy obiektyw
Esej ukazał się w „Chiduszu” 5/2018
Ile na temat seksualności, tożsamości i życia osób LGBTQ mówi Tora? Oddając głos przedstawicielom tych środowisk, rozpoczynamy publikację nowego cyklu biblijnych komentarzy, które ukazały się w książce Torah Queeries, wydanej w 2009 roku przez New York University Press. Przedmowę do cyklu napisała prof. Judith Plaskow, światowej sławy feministyczna teolożka żydowska.
„Przewertuj i przekartkuj [Torę]. W niej jest wszystko”. Ta sentencja z Miszny (Pirke Awot 5:25, tłum. M. Friedman) oddaje zasadniczy stosunek Żydów do pierwszych pięciu ksiąg Biblii Hebrajskiej. Stosunek ten wypracowano jednak z czasem. Tora jest nieskończenie płodna, jest źródłem mądrości, które warto zgłębiać w każdym pokoleniu. Mnogość znaczeń w niej zawartych jest niewyczerpana. Nie ma takiego aspektu ludzkiego doświadczenia, którego nie mogłaby objaśnić. Tak jak każdy spośród sześciuset tysięcy Izraelitów odebrał u stóp Synaju Torę nadaną przez Boga na swój własny sposób, tak i Żydzi w kolejnych pokoleniach mogą badać święty tekst i odkrywać nowe, przeoczone lub niedocenione wcześniej aspekty jego przekazu.
Biorąc pod uwagę centralne znaczenie, jakie studiowanie i interpretacja Tory mają dla każdego, kto próbuje zrozumieć swoje żydowskie „ja”, nie dziwi fakt, że wielu Żydów współcześnie zmaga się z jej treścią. Nieważne, czy zwracają się ku Torze z czystej chęci uczenia się, głębokiego poczucia zobowiązania, konsternacji czy też zapalczywego gniewu i sprzeciwu wobec zawartych w niej treści. Akt czytania i interpretowania Tory pozostaje fundamentalnym dla tego, kim są. Przez ostatnie czterdzieści lat każda nowa grupa, pragnąca zaznaczyć swoją obecność w jakiejś społeczności żydowskiej, robiła to częściowo w odniesieniu do tekstu, który znajduje się w centrum żydowskiego życia i przez wieki kształtował żydowską pamięć. Pod koniec lat sześćdziesiątych i na początku siedemdziesiątych XX wieku, kiedy środowiska feministyczne zaczęły badać i krytykować marginalizację kobiet w judaizmie, uznano wykluczenie ich z tradycji studiowania Tory jako kluczowy element na drodze do podporządkowania się mężczyznom. Ponieważ studiowanie świętych tekstów jest istotą tradycyjnego judaizmu, zamykanie kobietom drogi do religijnej edukacji oznaczało stygmatyzowanie ich i wypychanie na peryferie społeczności. Celem projektu feministek nie było jedynie nazwanie wyobcowania kobiet, ale włączenie ich głosu w wielowiekowy proces komentowania i zgłębiania Tory, wcześniej zarezerwowany wyłącznie dla wykształconych mężczyzn. Feministyczne antologie traktujące o księgach Biblii Hebrajskiej, komentarze do Tory i haftary, kursy i instytucje, które umożliwiają kobietom studiowanie świętych tekstów – wszystko to miało na celu otwarcie im drzwi do świata Tory i wzbogacenie całej społeczności poprzez wprowadzenie do kanonu tekstów żydowskich wielości kobiecych perspektyw.
Torah Queeries kontynuuje historię feministycznego komentarza poprzez poszerzenie kręgu wykluczonych, którzy teraz domagają się prawa do uczestniczenia w objaśnianiu Biblii. Książka pomaga zrozumieć wszystkim tym, którzy chcą rzucić wyzwanie tradycyjnej interpretacji, jak owocne może okazać się patrzenie na teksty religijne przez queerowy obiektyw. Stanowi ona ekscytujący wkład w proces demokratyzacji społeczności żydowskich poprzez uwypuklenie wcześniej zaniedbywanych lub surowo krytykowanych punktów widzenia – należących czy to do autorów określających się jako queer, czy też do ich sojuszników, kwestionujących nierówności, które dotychczas usprawiedliwiane były przy pomocy tekstu Tory. Różnorodnych zdań autorów Torah Queeries jest tak wiele, jak wiele jest znaczeń samego określenia queer. Jednak wszyscy oni starają się odkryć nowe oblicze Tory poprzez prezentowanie opinii i doświadczeń, których brakowało w dotychczasowym procesie interpretacji – poprzez patrzenie na nią przez „krzywy obiektyw”. Niektóre komentarze stosują określenie queer jako synonim walki o prawa gejów i lesbijek; inne jako termin zbiorczy, oznaczający bi-, homo- i transseksualnych Żydów. W jeszcze innych posłużono się konceptem queer w szerokim rozumieniu, podważając stabilność i niezmienność tożsamości seksualnej w ogóle, a co za tym idzie, przekonując o płynności wszystkich, pozornie sztywnych granic. Najogólniejszym celem przedstawienia tych zróżnicowanych głosów ma być udowodnienie, że wśród społeczności żydowskich na świecie nie tylko dziś są osoby queer, ale że były one ich częścią od zawsze. Tora, czytana ze świeżym spojrzeniem i w towarzystwie nowych pytań, jawi się jako queerowy tekst obfity w sprzeczności; pełen przebiegłych i zmieniających się postaci, które rzucają wyzwanie normom uznawanym w innych fragmentach za absolutne; wzmacniający bariery, które w innych momentach rozpadają się na kawałki.
Dlaczego warto czytać Torę przez queerowy filtr? Uważam, że chęć marginalizowanych niegdyś grup, aby ustanowić swoją przynależność do żydowskiej społeczności poprzez związek z Biblią Hebrajską, łączy się z potrzebą ciągłego odnawiania się owej społeczności poprzez odkrywanie wciąż nowych znaczeń ukrytych w Torze. Znakomite połączenie autorów z kręgu queer i innych zaangażowanych w pracę nad tą książką pokazuje, jak owocny jest związek między procesem definiowania swojej żydowskiej tożsamości na drodze odnajdywania siebie w żydowskich tekstach przez kobiety, społeczność queer i innych wykluczonych, a procesem otwierania się i rozwijania żydowskiej tradycji. Queerowy sposób patrzenia na teksty religijne, tak jak niegdyś perspektywa kobieca, otwiera przed żydowską społecznością zupełnie nowy świat pytań i kategorii rozumienia świętych ksiąg.
Transformatywny potencjał, jaki niesie ze sobą taki nowy sposób odczytania Tory, jest ogromny. W niedawno opublikowanej recenzji pewnego kobiecego komentarza do Tory jej autor zauważa, że interpretacje pisane przez cały czas trwania żydowskiej historii przez mężczyzn ukształtowały nasze rozumienie tekstu. „Tora się nie zmieniła”, czytamy, „ale komentarz już tak”. Myślę jednak, że Torah Queeries i podobne pozycje mają znacznie większy wpływ na tradycję studiowania Tory niż opisuje to przywołana recenzja. Wprawdzie Tora nie zmienia swej fizycznej postaci – litery na zwoju, z którego czyta się jej tekst w synagodze, pozostają te same. Ale tak jak Żydzi od zawsze poprzez midrasze i komentarze interpretowali słowa Tory według własnych potrzeb, tak i pozycje takie jak Torah Queeries mają moc dokonania głębokiej zmiany w tym, co dajemy tekstowi i co z niego bierzemy. Gdy pojawiające się w społecznościach żydowskich nowe głosy wertują Torę i kartkują ją ponownie, zmienia się i poszerza sposób, w jaki rozumiemy tożsamość żydowską. A dzięki temu judaizm może trwać i wciąż się rozwijać.
Czytaj również:
David Greenstein: Czym jest odkupienie?
Gregg Drinkwater: Cudowny płaszcz snów Józefa w technikolorze
Nadejście Lilit. Zbiór esejów Judith Plaskow w „Chiduszu”
Tłumaczenie Jola Różyło