„Chidusz” 9/2019: Amos Oz o kulturze żydowskiej oraz problemy z polską Wikipedią
W numerze m.in. pierwsze tłumaczenie na język polski wybitnego eseju Amosa Oza o świeckiej kulturze żydowskiej, żydowska różnorodność oczami Fani Oz-Salzberger oraz analiza hasła Historia Żydów w Polsce w polskiej Wikipedii.
Amos Oz o kulturze żydowskiej
W tym numerze publikujemy – po raz pierwszy w języku polskim – rozważania Amosa Oza o różnorodności kultury żydowskiej. W tytule Załadowany wóz czy pusty? pisarz nawiązał do talmudycznej anegdoty, która mówi, że jeśli na wąskiej drodze spotkają się dwa wozy, pierwszeństwo przejazdu ma ten, który jest załadowany. Tymczasem, przekonuje Oz, niemal żaden z odłamów halachicznego judaizmu nie może szczerze stwierdzić, że uznaje żydowski pluralizm za coś pozytywnego. Miłość do odmiennych przedstawicieli narodu żydowskiego jest zawsze warunkowa i sprowadza się do tego, że „ci drudzy” muszą się zmienić. „To miłość, która głosi: «Rozewrzyj usta twoje, a napełnię je», bowiem ty, przyjacielu, jesteś jako puste naczynie, a jam jest róg obfitości”. Dlatego właśnie między załadowanym a pustym wozem nie może dojść do dialogu. Dyskusja jest możliwa tylko wtedy, gdy rozmówcy uznają, że na kulturę żydowską składają się same załadowane wozy.
Oz pisze o wielogłosowości kultury żydowskiej, o tym, że jest z natury demokratyczna. Gdybyśmy w jego tekście zamienili tylko kilka słów, moglibyśmy go odczytać jako komentarz do sytuacji w wielu innych krajach i kulturach: „Już teraz dziesiątki, a może nawet setki tysięcy Izraelczyków uważają judaizm za coś w rodzaju brzydkiego produktu ubocznego skrajnej prawicy, zaciśniętej pięści nacjonalistycznej represji, rozbójniczego wymuszenia lub nacisku grożącego przejęciem kontroli nad ich życiem prywatnym. Takie odczucia podważają podstawowe zrozumienie między Izraelczykami a kulturą żydowską. Wielu z nich mówi sobie przez to: Niech ci fanatycy zabierają swój judaizm i idą do diabła”.
Fania Oz Salzberger: Teksty, nie krew
Niecały rok po śmierci swojego ojca profesor Fania Oz-Salzberger mówiła: „Tęsknię za nim każdego dnia, ale myślę, że tęsknota za nim jest także publiczna, bo przecież był on osobą publiczną. Brakuje nam dziś jego głosu, ale będziemy dalej nieść pochodnię humanizmu, żydowskiego humanizmu – nie tylko ja i moi synowie, ale także miliony czytelników na całym świecie”.
W 2012 roku Fania Oz-Salzberger i Amos Oz napisali książkę Żydzi i słowa, w której rozważają między innymi to, jakie więzy – poza religijnymi – łączą Żydów. Zarówno dla ojca (pisarza), jak i córki (historyczki) najmocniejszą więź stanowi tradycja literacka i żydowski model wychowania z jego unikatowym akademickim ukierunkowaniem. W rozmowie z „Chiduszem” Fania Oz-Salzberger opowiada o łączących Żydów tekstach, które są ważniejsze niż geny i krew.
Świecka kultura żydowska
Esej Yaakova Malkina, zmarłego w lipcu profesora Wydziału Sztuki na Uniwersytecie Telawiwskim, stanowi skrócony wstęp do zbioru esejów Secular Jewish Culture. To właśnie tam po raz pierwszy ukazał się tekst Amosa Oza Załadowany wóz czy pusty?. Książka Secular Jewish Culture (pod redakcją Malkina) jest zbiorem esejów o szeroko zakrojonej tematyce, począwszy od historycznych i ideowych podstaw świeckiej kultury żydowskiej, przez kwestie żydowskiej tożsamości, sztuki i etyki, po pytania o miejsce Boga w życiu niereligijnych Żydów. We wstępie do książki Malkin podaje swoją odpowiedź na pytanie Kto jest Żydem? i tłumaczy, jak istotny wkład w tworzenie kultury żydowskiej mieli jej świeccy reprezentanci.
Kto napisał żydowską historię?
Hasło Historia Żydów w Polsce – oznaczone jako Dobry Artykuł oraz zaliczone do kanonu polskiej Wikipedii – przypomina dziś bardziej podręcznik dla antysemitów niż encyklopedyczne opracowanie. Obok informacji o powstaniu w getcie warszawskim widnieje zdjęcie Żydów grających w karty w nocnym klubie. Zresztą getta według Wikipedii nie są w ogóle częścią Zagłady – Ewa Kurek wywarła tak ogromny wpływ na jednego z wikipedystów, że postanowił umieścić je osobno.
Dopiero po prześledzeniu setek edycji tego hasła na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat można zrozumieć, dlaczego ma ono tak dziwaczny kształt, hańbiący pamięć o polskich Żydach. Mamy jednak nadzieję, że nasza analiza skłoni do tego, aby zawalczyć o jakość najbardziej popularnego źródła wiedzy w internecie.
Buczacz, miasto tragiczne
Anatomia pewnego ludobójstwa Omera Bartova, nowa książka Wydawnictwa Czarne, zabiera nas do niewielkiego Buczacza na Ukrainie. Podczas drugiej wojny światowej, gdy miasto zajęli Niemcy, doszło tam do masowych mordów na Żydach. Bartov nie skupia się jednak tylko na Zagładzie. Przede wszystkim znakomicie pokazuje, jak na przestrzeni wieków kształtowały się sąsiedzkie relacje między buczackimi Polakami, Ukraińcami i Żydami. Krótką opowieść o tych relacjach przedstawiliśmy w artykule Buczacz, miasto tragiczne. Książkę wkrótce będzie można wygrać w konkursie dla prenumeratorów.
Ostatnia część Pamiętników z Breslau
W ostatniej części poruszających pamiętników żydowskiego prawnika z Breslau dowiadujemy się, jak potoczyły się losy Herrnstadtów na emigracji w RPA. Mimo bariery językowej, trudności ze znalezieniem pracy i problemów finansowych Rudi Herrnstadt nie poddaje się w walce o godne życie na emigracji dla siebie, swojej ukochanej żony i córki. Najpierw zostaje przedstawicielem handlowym, a niedługo potem, już jako odnoszący sukcesy przedsiębiorca, podróżuje po świecie hydroplanem.
Der szwarcer jungermanczik (cz. II)
W drugiej części XIX-wiecznego bestselleru Jankewa Dinezona poznajemy Mosze Szneura, nazywanego Szwarcer. Tytułowy szwarccharakter wkupił się w łaski swego teścia i teraz obawia się, że Józef może zająć jego pozycję w rodzinie. Zaczyna się zastanawiać, jak najłatwiej i najszybciej pozbyć się konkurenta: „Już ja mu pokażę, co to znaczy przeznaczenie. Wyrzucę tego zapyziałego jeszybotnika na bruk! A cóż to niby wielkiego? Mam się bać każdej łazęgi, która przychodzi do naszego domu? Nie! Będzie tak, jak ja chcę!”.
Józef jednak na razie zdaje się nie dostrzegać ciemnych chmur, które gromadzą się nad jego głową…
Ezaw przekracza bariery płci
Sarra Lev, autorka queerowego komentarza do parszy Toldot, przedstawia niestandardową wizję relacji Jakuba i Ezawa. Odrzuca powszechną krytykę owłosionego brata, który bezmyślnie sprzedaje błogosławieństwo ojca za talerz zupy z soczewicy, a w zamian – z dozą zrozumienia – przedstawia go w zupełnie innym świetle: „Biblijny Ezaw odnosi zwycięstwo. Przeżył życie tak, jak chciał: godząc się z bratem, zamiast szukać zemsty; wybierając emocje zamiast obojętności; prowadząc uczciwe życie zamiast życia z błogosławieństwem ojca i prawem pierworództwa”.
I wyszedł Jakub
Co oznaczają pierwsze słowa parszy Wa-jece Jaakow, tłumaczone zwykle jako „I wyszedł Jakub” lub „I wyruszył Jakub”? Według Yoela Hahna, autora queerowego komentarza do parszy Wa-jece, historię Jakuba można odczytać jako klasyczny coming out. „Mimo prób samodoskonalenia i przejęcia prawa pierworództwa, Jakub nie zdobywa miłości i akceptacji ojca. Z pomocą matki, wykorzystując po raz kolejny swoje łotrzykowskie sztuczki i kuchenne zdolności, staje przy łożu śmierci ojca. Owija swoje haniebne ciało w śmierdzące futro i dopiero wtedy prosi o błogosławieństwo”. Choć tak bardzo pragnie być jak Ezaw, nie jest przekonujący. Ojciec dostrzega jego inność. Jakub ucieka więc na pustynię, gdzie znajduje Boga i… samego siebie.
ZAPRASZAMY DO LEKTURY
„Chidusz” dostępny jest w Empikach, księgarniach żydowskich w Warszawie (POLIN i ŻIH) i Krakowie (Jarden i Austeria) oraz na publio.pl. Zapraszamy do prenumeraty. Przyjemnej lektury!
Partnerem wydawniczym tego numeru „Chiduszu” jest Strefa Kultury Wrocław w ramach Wrocławskiego Programu Wydawniczego.
Pomóż
Dalsze istnienie „Chiduszu” zależy także od Ciebie. Jeśli doceniasz poziom publikowanych w „Chiduszu” artykułów, prosimy o darowiznę, która umożliwi nam kontynuowanie działalności. Można ją przekazać przez PayPala bądź przelewem na nasze konto bankowe. Kliknij tutaj, aby przejść do informacji o numerach kont. Dziękujemy za pomoc!