Jak judaizm traktuje uchodźców? [Imigranci w Biblii]

rabin Boaz Pash

Europa musi dzisiaj zadać sobie pytanie, co zrobić z ogromem napływu uchodźców, pukających do jej drzwi. Opinie na ten temat oscylują między różnymi skrajnościami i obejmują przemieszane ze sobą kwestie etyczne, polityczne, gospodarcze, a także wiele innych.

 

Powszechnie wiadomo, że judaizm przedstawia odpowiedzi na niemal każde zagadnienie, z jakim możemy się zetknąć. Jakie jest zatem stanowisko żydowskie w tej kwestii?

Nie będę wyjaśniał podejścia judaizmu do imigrantów zarobkowych – czyli tych, którzy chcą poprawić swoją sytuację bytową – jest to bowiem odrębna sprawa. Chcę odpowiedzieć na pytanie o uchodźców wojennych, którzy uciekają przed realnymi zagrożeniami wojny w Syrii czy Sudanie i starają się znaleźć schronienie w zamożnych krajach, by ocalić siebie i życie własnych rodzin.

Poniższy esej to zaledwie krótki komentarz, który nie ma w zamierzeniu przedstawić odpowiedzi na wszystkie dylematy, pojawiające się w kontekście tego trudnego zagadnienia. Moim zamierzeniem jest jedynie rozjaśnić podejście, które proponuje w tej kwestii Tora i judaizm.

Zanim przejdę do sedna, pozwolę sobie przedstawić w kilku słowach ogólną metodologię żydowską.

Judaizm, jak wiadomo, nie stanowi abstrakcyjnej ideologii, lecz jest praktycznym kodeksem zachowań i praw, zwanych ogólnie halachą. Oczywiście, judaizm to nie tylko zbiór takich zaleceń praktycznych, lecz również określony światopogląd, ujmujący rzeczywistość w szerokiej perspektywie, powstały w oparciu o szereg wartości etycznych, pochodzących od Ha-Szem, i motywowany przez nie. Innymi słowy, to swego rodzaju połączenie ideologii z praktyką lub – nazywając to jeszcze inaczej – praktyka połączona z ideologią, czyli kodeks zachowań oparty na solidnym światopoglądzie.

W związku z tym znajdziemy w Torze i pismach mędrców zarówno bardzo ogólne wytyczne zachowań moralnych, jak też mocno praktyczne ich zastosowanie (szczególnie w nauce mędrców przekazywanej w tradycji ustnej), tak, by Żydzi mogli odnieść się do nich w każdym przypadku i przy każdym zdarzeniu. Dotyczy to również różnych dylematów społeczności żydowskiej i sposobów radzenia sobie z nimi, zgodnie z naukami pochodzącymi z Tory.

Oprócz tego istotne jest również osadzenie tych nauk w wymiarze historycznym – czerpiemy zasady i wytyczne życiowe z tego bagażu doświadczeń.

Tora odnosi się do kwestii uchodźców oraz ogólnie – do kwestii obcego, który przybywa do obozu Żydów – w trzech aspektach zaleceń: ogólnych, szczegółowych i wydarzeń historycznych.

Historyczny wymiar traktowania uchodźców

Tora mówi o Moawie i Amonie, że nie przywitali chlebem i wodą ludu Izraela, który właśnie wyszedł z Micrajim – czyli nie ugościli Izraela tak, jak przyjęło się przyjmować w gościnie tych, którzy podróżowali przez pustynię: „Amonita i Moawita nie wejdzie do zgromadzenia Ha-Szem nawet w dziesiątym pokoleniu […], ponieważ nie przywitali cię chlebem i wodą podczas drogi, gdy wyszliście z Micrajim…” (Dwarim 23:4-5). Dlatego właśnie – ze względu na zachowanie o wysoce niemoralnym charakterze – Biblia ogranicza możliwość ich przyjęcia do ludu Izraela.

Zaopiekowanie się drugim człowiekiem, gościnność oraz troska o niego stanowią jedną z podstawowych micwot przestrzeganych przez lud Izraela

– i podobnie, ofiarowanie chleba i wody przybyszowi przemierzającemu pustynię stanowiło powszechny zwyczaj pośród ludów pustyni. To przykazanie przyjmowania gości było szczególną cechą naszego praojca, Awrahama – Tora uznaje, że to właśnie wyjątkowy sposób, w jaki traktował on gości czy wędrowców przemierzających pustynię, był o wiele ważniejszy niż wysublimowane myśli i poglądy filozoficzne, które propagował.

Uchodźcy w potrzebie

Wiele wieków po Awrahamie prorok Jeszajahu (Izajasz 16:4) pouczał lud Moawu, jak należy dobrze postępować w stosunku do prześladowanych imigrantów, mówiąc: „Niech znajdą gościnę u ciebie uchodźcy z Moawu. Uczyń dla nich opokę przed prześladującym ich”. Jak wyjaśnia rabin Hirsch (wielki komentator Tory żyjący w Niemczech w XIX w.), prorok ostrzegał lud Moawu przed zagładą, czyhającą u bram ich państwa z powodu antagonizmów, jakie wytworzyli wobec sąsiadujących z nimi narodów – wszystkie one połączyły się, by zniszczyć Moaw. Powodem było niewłaściwe zachowanie i brak gościnności. Sąsiadujące z Moawem narody miały już dość ich okropnych czynów. Istniał tylko jeden sposób, aby uniknąć wyroku: Moaw musiał się zmienić i stać się narodem życzliwym – „i choć wówczas wciąż był u szczytu swego rozwoju, a słońce ich pomyślności świeciło wysoko, to niech zaczną przyzwyczajać się do tego, jak to jest być biednym uchodźcą w potrzebie”.

W księdze Sziftej Kohen (raw Szabtaj ha-Kohen Rappaport z Wilna, XVIII w.) ukazany został związek między tymi zagadnieniami: jeśli – zgodnie z zasadą „miara za miarę” – dana osoba lub społeczność okazują gościnność i opiekują się przybyszem jak należy (pomimo że ten nie zachowuje się do końca tak, jak wypada i nie wychował się pośród wartości moralnych tej społeczności), wówczas sam Ha-Kadosz Baruch Hu postępuje z ludem Izraela identycznie i przyjmuje jego prośby pomimo złych uczynków. Dzieje się tak, ponieważ – jak poucza Sziftej Kohen – gdy tylko porzucą swe złe zachowanie i powrócą do Ha-Szem, „Ha-Kadosz Baruch Hu nie wyda ich w ręce oprawców, lecz zapewni im Ha-Szem dobry zapis ukryty pod tronem chwały i przybliży ich do siebie”.

Królestwo Moawu znalazło się na progu zniszczenia, ponieważ jego mieszkańcy nie przyjęli do swych serc cnoty troski o obcego – skoro nie pomogli przybyszowi, zostali postawieni przed karzącą ręką.

Biblia: należy ugościć uchodźców

Tora wyróżnia podstawowe, powtarzane wielokrotnie zasady, jakimi powinniśmy kierować się wobec „przybysza”, obcego – tego, który wchodzi do naszego kraju: należy go ugościć, okazać mu szacunek, nie oszukiwać go i zapewnić mu możliwość zaspokojenia podstawowych potrzeb – jedzenie, picie, odzienie, itp. Tak właśnie przemawia Tora w wielu miejscach, np. „Obcy i przybysz będą żyli z tobą” (Wajikra 25:35); „Będziesz miłował przybysza” (Dwarim 10:19). Mówi też: „Byliście przybyszami w ziemi Micrajim”, i to uzasadnia, dlaczego Ha-Szem pochwala praktykowanie miary miłowania obcego. „Ponieważ Ha-Szem jest waszym Elohim, jest Elohei elohim i Panem panów… On miłuje obcego i daje mu chleb wraz z odzieniem” (Dwarim 10:17-18).

Zatem my również musimy zachowywać się wedle dobrej miary miłowania obcego, ponieważ powinniśmy trzymać się ścieżek wyznaczonych przez Ha-Szem.

Zauważalny jest tu również aspekt pouczający: człowiek oraz społeczność, w której żyje, poznają, że tak naprawdę są „gośćmi” na tym świecie, należącym w całości do Ha-Szem. Poczucie własności i posiadania czegoś na tym świecie jest zasadniczo fałszywe, jak głosi Ha-Szem: „Gdyż przybyszami i obcymi jesteście przy Mnie…” (Wajikra 25:23), lub też jak mówi król Salomon do Ha-Szem, przy okazji ustanowienia Bejt ha-Mikdasz: „Gdyż przybyszami jesteśmy przed Tobą i obcymi tak jak nasi praojcowie: nasze dni na ziemi są jak cień i nie ma niczego trwałego” (Diwrej ha-jamim I 29:15). Oznacza to, że każdy z nas tutaj, w tej rzeczywistości, jest tymczasowym gościem i żyje na koszt kogoś innego.

Nasi mędrcy naliczyli w Talmudzie aż 48 przypadków, w których Tora mówi w sposób bardzo jasny, by szanować przybysza i opiekować się nim.

To naprawdę bardzo duża liczba, jeśli porównamy ją do ilości powtórzeń innych, równie ważnych micwot, wymienianych czasem tylko raz lub tylko kilka razy.

Nie oddasz niewolnika jego panu

Tora wskazuje jasne dyrektywy do omawianej wyżej kwestii i przykłady ich praktycznego zastosowania. W kontekście opowieści o zbiegłym niewolniku, który ucieka od swego właściciela ze względu na nadużycia z jego strony, Tora mówi: „Nie oddasz niewolnika jego panu, który do ciebie uciekł od niego; będzie z tobą mieszkał, pośród twojego domostwa, w miejscu, które wybierze dla siebie pośród twoich bram, tak jak mu najbardziej będzie pasowało; nie popełnisz wobec niego nadużycia” (Dwarim 23:16-17).

Nauka płynąca z tego jednego spośród 613 przykazań jest jasna: nie tylko nie można zwrócić niewolnika z powrotem do jego pana, ale także należy zatroszczyć się o jego potrzeby – zapewnić mu warunki mieszkaniowe i bytowe, „pośród twoich bram” – może więc wybrać tam dowolne miejsce do mieszkania. I nie wolno go uciskać ani zatrudniać do nieodpłatnej pracy. My zaś powinniśmy traktować go z szacunkiem i zapewnić mu środki do życia, tak, żeby nie doszło „wobec niego do nadużycia”.

Ideę tego przykazania wyjaśnia Rambam w More Newuchim (3:39) w następujący sposób: „Te przykazania mają wielkie korzyści, a zasługi dla tego, który je wypełnia, są jeszcze większe – dokłada się do utrzymania tych, którzy chcą się u nas schronić i nie ujawnia ich jako zbiegów przed ich prześladowcami”.

Jednak nie tylko o niewolnikach mówi Tora. Sprawa dotyczy też kwestii uchodźcy wojennego oraz tego, który ucieka przed prześladowaniami – tak to objaśniają ibn Ezra i Ramban, komentatorzy wspomnianego miejsca w Torze.

Jeśli jednak sprawa dotyczy też wszelkich uchodźców wojennych, czy też tych, którzy uciekli z powodu głodu, plagi lub innych nieszczęść, to dlaczego Tora mówi tylko o szczególnym przypadku „niewolnika”? Rambam wyjaśnia: „To prawo dotyczy ludzi znajdujących się na najniższym poziomie społecznym, jakim są niewolnicy. Jeśli człowiek szanowany i poważany prosi cię o jakąś przysługę i jest to micwą, to tym bardziej jakże ważne jest pomóc, gdy o schronienie prosi cię człowiek w wielkiej potrzebie!”

Wielu jednak wnosi zastrzeżenie, że owi uchodźcy pochodzą ze społeczeństw odmiennych kulturowo w stosunku do tego, które je przyjmuje. Niekiedy oszukują, ich poziom ucywilizowania jest niski, czasem nie znają zasad higieny osobistej, a zachowanie imigrantów odbiega od wymogów społeczeństwa, które ich gości. Mędrcy Tory odnoszą się także do tego problemu.

Objaśniający Torę rabini uczą, że

nawet jeśli zachowanie niewolnika nie jest zgodne z normami moralnymi społeczności żyjącej wedle zasad Tory, to i tak nie powinniśmy zamykać przed nimi bram, wręcz przeciwnie – to dodatkowy powód, by ugościć ich pośród naszej społeczności,

bowiem pojawia się okazja, by nauczyć niewolnika zarówno Tory, jak i zasad moralnych oraz właściwej postawy etycznej, tym samym przekształcając go w postępującego godziwie członka społeczności, pragnącego przysłużyć się dla dobra swojej nowej wspólnoty.

Jednak nie jest to takie proste. Czasem bardzo trudno zachować się gościnnie wobec obcego, zwłaszcza jeśli pochodzi on z wrogiego ludu i wydaje się stanowić dla nas zagrożenie. Sprawia to, że trudno go ugościć i trudno, by zintegrował się z przyjmującą go społecznością.

Nie chcę przez to powiedzieć, że gościnność wobec obcych – niekiedy bardzo różnych od nas, niekiedy też prezentujących niższe postawy moralne – nie oznacza braku troski ze strony władz o starszych członków społeczności. Tora wymaga od przybysza, by przyjął nowe dla niego zasady i zachowywał się według obowiązującego w danym kraju kodeksu i wymogów moralnych.

Nie zabijesz wroga!

I tu możemy posłużyć się opowieścią z żydowskiej historii, gdy mowa jest o mądrości proroka Eliasza, odnoszącego się w następujący sposób do pewnego wojennego epizodu:

Kiedy Królestwo Izraela było w nieustannym konflikcie z najeźdźcami z północy, atakującymi z terytorium Królestwa Aramu, prorok postarał się pomóc wojskom przy pomocy pewnego cudu. Jak mówi Księga Królewska (Malachim 2, 6:18-20): „Zeszli do niego [wojownicy Aramu], a Eliasz zaczął się modlić do Ha-Szem, mówiąc: ‘Błagam Cię, uderz w tych ludzi, by oślepli’. I Ha-Szem sprawił, że przestali widzieć, wedle słów modlitwy Eliasza. A Eliasz rzekł do nich: ‘To nie jest właściwa droga, również nie jest to właściwe miasto; chodźcie za mną, a doprowadzę was do człowieka, którego szukacie’. I poprowadził ich do Samarii. A gdy dotarli do Samarii, Eliasz rzekł: ‘Ha-Szem, otwórz, proszę, ich oczy, by mogli ujrzeć’. I Ha-Szem otworzył ich oczy i ujrzeli – oto znajdowali się pośród terytorium Samarii”.

A gdy król Izraela zapragnął zemścić się na nich, Eliasz go pouczał: „Nie zabijesz ich! Czyż nie wziąłeś w niewolę swoim mieczem i swoim łukiem tych, których chciałbyś zabić? Postaw raczej przed nimi wodę i chleb, by mogli jeść i pić, a potem niech wrócą do swego pana” (Malachim 2, 22 – 23). Historia kończy się szczęśliwie: „I nigdy więcej już najeźdźcy z Aramu nie wkroczyli na ziemię Izraela”. Przy okazji jest to również przykład skutecznej operacji dyplomatycznej.

* * *

Jak wspomniano powyżej, w tym krótkim tekście nie znajdziemy odpowiedzi na wszystkie dylematy, z jakimi boryka się obecnie Zachód. Nie stanowi on także próby odpowiedzi na pytanie, czy należy otwierać przed uchodźcami bramy – choć i dla tych dylematów i pytań halacha znajduje jasne odpowiedzi. Trudno odpowiedzieć na pytanie, czy należy bez końca wpuszczać do swoich społeczeństw napływ uchodźców, uciekających z terenów objętych działaniami wojennymi. Oraz czy i jak zapewnić zatrudnienie imigrantom, którzy nie chcą integrować się ze społeczeństwem – istnieje wiele zagadnień szczegółowych i dylematów związanych z tymi pytaniami. Odpowiedzi na nie znajdziemy w prawie żydowskim. Powyższy tekst stanowi natomiast próbę ukazania żydowskiej moralności, która naucza, jak, wedle nauk Tory, powinno się postępować w wyżej wymienionych przypadkach.