Projekt rewaloryzacji cmentarza żydowskiego w Oławie
Od kilku lat zauważam duże poruszenie w środowiskach lokalnych w kwestii upamiętniania dawnych mieszkańców żydowskich miast i miasteczek. Najczęściej jednak ograniczają się one do prelekcji na temat historii gmin żydowskich w tych miastach i odsłonięć tablic pamiątkowych.
Gmina Żydowska we Wrocławiu jest często proszona o udział w upamiętnianiu tych społeczności. Wszystkie te miejsca są szczególnie ważne dla historii Żydów, dlatego też w każdy taki projekt Gmina angażuje się na tyle, na ile jest w stanie. Niestety łączą się one z potrzebą inwestowania znacznych sum pieniędzy, toteż rzadko dochodzi do realizacji dużych projektów obejmujących kompleksową rewaloryzację cmentarzy czy też synagog. Z tych też względów projekt rewaloryzacji cmentarza żydowskiego w Oławie jest wyjątkowy i zasługuje na większą uwagę, albowiem objęto nim kompleksową renowację cmentarza, a w jego realizację zaangażowało się wiele osób i instytucji.
Temat oławskiego cmentarza w mojej pracy pojawił się po raz pierwszy wczesną wiosną 2006 roku, gdy na zlecenie Liliany Rozenberg wykonywałam z Michałem Mostowiczem inwentaryzację stanu majątkowego Gminy Żydowskiej. Niestety, tak jak w przypadku wszystkich innych cmentarzy, które miałam już możliwość oglądać, widok oławskiego kirkutu wzbudzał przygnębienie. Sprawiał wrażenie opuszczonego i zapomnianego, do tego stopnia porośnięty był różnego rodzaju roślinnością, że ciężko było w ogóle wejść na jego teren.
Mimo że położony na uboczu, nie był do końca zapomniany przez samych mieszkańców naszego regionu. W 2003 roku prace porządkowe przeprowadzili uczniowie z Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1 im. Tadeusza Kościuszki w Oławie. Zaś w 2006 i 2007 cmentarzem opiekowali się uczniowie z wrocławskiego Gimnazjum nr XIII im. Unii Europejskiej.
Będąc pod wrażeniem zaangażowania uczniów Gmina Żydowska postanowiła nagrodzić najbardziej aktywnych drobnymi upominkami. Cmentarzem zainteresowali się również lokalni społecznicy i samorządowcy, w szczególności Jacek Pilawa i władze lokalne Oławy, których inicjatywa po kilku latach starań przyniosła oczekiwany efekt w postaci projektu rewaloryzacji cmentarza żydowskiego w Oławie.
W 2010 roku temat Oławy wrócił dla mnie w związku z kontrolą wojewódzkiego konserwatora zabytków, który zobligował ZGWŻ o/Wrocław do wykonania kompleksowego remontu tego wyjątkowego miejsca, na co składała się wycinka samosiewów, pielęgnacja drzewostanu, odtworzenie układu rzędowego steli nagrobnych i wreszcie wyremontowanie ogrodzenia. Siłą rzeczy Gmina nie była w stanie zrealizować pokontrolnych zaleceń, gdyż był to jeden z wielu już odzyskanych cmentarzy, na rewaloryzację którego nie było środków finansowych.
Na początku listopada 2012 roku do Gminy Żydowskiej wpłynęła informacja, że miasto Oława podpisało umowę o współpracy z regionalnym oddziałem Związku Wypędzonych w Weimarze, której podstawowym zadaniem jest rewaloryzacja oławskiego cmentarza. W grudniu odbyło się spotkanie w Urzędzie Miejskim w Oławie, na którym zaproszono do współpracy Gminę Żydowską oraz poproszono mnie o przedstawienie problemów, z jakimi boryka się Gmina, jako właściciel kilkunastu cmentarzy żydowskich, w większości całkowicie lub częściowo zrujnowanych.
Tak daleko idąca współpraca zaproponowana przez Jacka Pilawę, burmistrza Oławy Franciszka Października i Oddział Regionalny Związku Wypędzonych w Weimarze, nie mogła zostać przez Gminę zignorowana, szczególnie, że we własnym zakresie nie była w stanie wykonać zaleceń konserwatorskich.
Podczas rozmów w Oławie padły konkretne sumy pieniędzy, ustalono podział obowiązków pomiędzy Związkiem Wypędzonych, Urzędem Miejskim w Oławie a Gminą Żydowską, która zobowiązała się wtedy, w ramach swoich możliwości finansowych, do przeprowadzania pełnej inwentaryzacji cmentarza (dysponowano tylko częściową inwentaryzacją wykonaną przez Halinę Marcinkowską), przeprowadzenia prac pielęgnacyjnych i porządkowych zieleni na cmentarzu oraz opracowania Programu Rewaloryzacji Cmentarza w uzgodnieniu z Komisją Rabiniczną do Spraw Cmentarzy, bowiem dla wszystkich zaangażowanych w projekt ważnym był fakt, że jest to cmentarz wyznaniowy, zatem podlega prawu religijnemu. Ustalono ponadto, że sporządzenie dokumentacji projektowo – budowlanej rewaloryzacji oraz prace budowlane w obrębie cmentarza mają być wykonane przez Miasto Oławę, ze środków już zadeklarowanych na ten cel przez burmistrza Oławy Franciszka Października i Regionalny Oddział Związku Wypędzonych w Weimarze.
Mając na uwadze krótki termin wykonania prac przystąpiliśmy do realizacji ustalonych prac jeszcze zimą na przełomie 2012 i 2013 roku. W projekcie inwentaryzacji oraz sporządzania programu naprawczego wzięło udział wiele osób, które częściowo w ramach wolontariatu a częściowo za niewielkie honorarium, mimo mroźnej zimy i zalegającego na cmentarzu śniegu, wykonało swoją pracę w ustalonym terminie. W tym miejscu pragnę podziękować za udzieloną mi pomoc i współpracę przy realizacji tego projektu następującym osobom: Ewie Pękalskiej i Michałowi Bojanowskiemu za staranne i pełne tłumaczenie inskrypcji nagrobnych z języka hebrajskiego i niemieckiego, dr Pawłowi Woronczakowi i rabinowi Samuelowi Rosenbergowi za wsparcie, jakiego udzielili przy tłumaczeniu. Geodetce Marcie Dorosz za wykonanie planu cmentarza z naniesionymi wszystkimi nagrobkami, Katarzynie Żminkowskiej za współpracę z Martą Dorosz przy pomiarach cmentarza, archeolożce i konserwatorce zabytków Agnieszce Zaradzkiej za pomoc merytoryczną z zakresu renowacji zabytków, Pawłowi Kondrackiemu za pracę przy oznakowywaniu i numerowaniu porozbijanych elementów macew oraz Aleksowi Szwarcowi z Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy za pełne zrozumienie problematyki cmentarza i udzielenie wskazówek, dzięki którym ogrodzenie zostanie wykonane w ustalonym miejscu przy pełnym poszanowaniu prawa religijnego.
Jednym z namacalnych efektów naszej pracy była możliwość połączenia rozbitych macew, które dzięki tłumaczeniom inskrypcji można było złożyć w całość. Poszukujemy pieniędzy na wydanie książkowe naszej pracy, która może stanowić jedno z kluczowych źródeł do badania społeczności żydowskiej w Oławie.
Zrealizowana inwentaryzacja posłużyła do stworzenia dokumentacji projektowej rewaloryzacji obiektu wykonanej przez pracownię projektową CCI Sp. z o.o., w całości sfinansowanej przez Miasto Oława.
Mniej więcej równolegle do prac inwentaryzacyjnych wykonana została pielęgnacja zieleni, po przeprowadzeniu której w pełni mogliśmy zobaczyć skalę zniszczeń jakich dokonano na cmentarzu w XX wieku.
We wrześniu 2013 roku odbyło się uroczyste spotkanie w nowo wyremontowanym Ratuszu Miasta Oławy, na którym przedstawiciele Zarządu Oddziału Regionalnego Związku Wypędzonych w Weimarze, w obecności przedstawicieli władz Landu Turyngii przekazali na ręce burmistrza Franciszka Października i przewodniczącego Gminy Aleksandra Gleichgewichta zadeklarowaną kwotę na rewaloryzację cmentarza.
Początkowo szacowano, że koszty prac zostaną w całości pokryte z zadeklarowanych środków, jednakże ogrom zniszczeń spowodował, że szacunek kosztów znacznie przekroczył możliwości finansowe tego przedsięwzięcia. W związku z tym, po konsultacjach sprawy z Jackiem Pilawą oraz Franciszkiem Październikiem, przewodniczący Gminy Aleksander Gleichgewicht podjął decyzję o wystąpieniu z wnioskiem do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego o udzielenie dotacji na rewaloryzację kirkutu. Na obecnym etapie starając się o uzyskanie środków projekt rewaloryzacji cmentarza został podzielony na kilka etapów. W pierwszej kolejności jeszcze w 2014 roku ma być wykonane ogrodzenie cmentarza, lapidarium, w którym zostaną umieszczone macewy nie przyporządkowane chronologicznie do poszczególnych rzędów, monitoring oraz oświetlenie. W kolejnych latach liczymy na możliwość ustawienia przewróconych macew oraz konserwacji tych najbardziej zniszczonych.
Czytaj również: Związki ze Związkiem Wypędzonych – rozmowa z Jackiem Pilawą