Tora mówi: „Nie uczynisz sobie posągu, ani żadnego obrazu tego, co na niebie wysoko, i co na ziemi nisko, i co w wodzie poniżej ziemi” (Szemot 20:4). Dlaczego w takim razie Ner Tamid w Synagodze pod Białym Bocianem przedstawia wizerunki głów jeleni?

Jedno z dziesięciu przykazań zabrania nam przedstawiania wizerunków ludzi, aniołów i innych „niebiańskich” postaci. Z kontekstu, w jakim zostało zapisane, jasno wynika, że jest to zabronione, abyśmy nie oddawali czci tym podobiznom jako fałszywym bożkom. A jednak od stuleci wiele synagog jest ozdobionych różnorodnymi wizerunkami. Są to w szczególności obrazy lwów (Lew Judy), które umieszczamy na parochecie wiszącym przed Aron ha-Kodesz i na sukienkach na Torę (takie wizerunki znajdziemy również w naszej małej synagodze). Zwierzęta są częścią ikonografii na sklepieniu zrekonstruowanego dachu synagogi w Gwoźdźcu w nowym Muzeum Historii Żydów Polskich albo na ścianach Synagogi Kupa w Krakowie.

W średniowieczu, aby nie przedstawiać podobizn ludzi (co byłoby złamaniem nakazu danego we wspomnianym wersie), malowano sylwetki ludzkie z ptasimi głowami, ponieważ odwzorowywanie wizerunków zwierząt bezspornie nie było uważane za bałwochwalcze. W hagadzie pochodzącej z XIII wieku, będącej najstarszym znanym nam aszkenazyjskim ilustrowanym manuskryptem, wszystkie postacie ludzkie przedstawione są z głowami ptaków.

Istnieje niewielka grupa rabinów przeciwstawiających się przedstawianiu wizerunków zwierząt, ale powszechnie uznawane są one za dopuszczalne i to nie tylko jako malowidła czy rysunki, ale także w formie wypukłych haftów i płaskorzeźb. Rzeźba całej zwierzęcej sylwetki byłaby nieco bardziej problematyczna, ale na Ner Tamid znajdują się tylko jelenie głowy, a nie wolno stojące rzeźby całych sylwetek.

Źródła hebrajskie, które poruszają ten problem, to na przykład: Szulchan Aruch 141:6, Mordechaj Awoda Zara 840:84, Diwrej Malkiel 6:2:3, Chochmat Adam 85:7, Cic Eliezer 3:24, Darchej Mosze 141:5 i Natei Gawriel Chanuka 21:4. Na tej liście znajdziemy nie tylko nazwiska rabinów z nurtu nowoczesnej ortodoksji (modern orthodox), ale także prominentnych przedstawicieli nurtu ultraortodoksyjnego (Charedi), jak rabin Mosze Feinstein (który pisze, że modląc się, nie powinniśmy patrzeć na wizerunki namalowane na wschodniej ścianie synagogi – obostrzenie to oznacza jednak, że uznaje on pojawianie się takich malowideł w tym właśnie miejscu).

Jeleń – czyli „hirsz” w jidysz albo „ajal” w hebrajskim (tradycyjnie „hirsz” na hebrajski przekładany jest jako „cwi”, ale formalnie to niepoprawne, bo słowo to oznacza gazelę) – jest jednym ze zwierząt, które najczęściej pojawiają się w sztuce żydowskiej. Jeleń (w tłumaczeniu Cylkowa – łania) reprezentował biblijne plemię Naftalego, kiedy Jaakow błogosławił swoim synom (Bereszit 49).

W tym i innych fragmentach Tory jeleń symbolizuje prędkość i zwinność, wyrywające się, pełne miłości serce, posłańca przynoszącego dobrą nowinę, wywołuje też inne pozytywne skojarzenia. Powtarzające się w Torze nawiązania do jelenia jako pokarmu z całą pewnością świadczą o tym, że jego mięso jest koszerne. Mogą również wskazywać, że było to pożywienie preferowane przez naszych przodków. Aby poznać głębiej wymienione przeze mnie źródła (na ten lub każdy inny temat), zachęcam do kontaktu.